Алып кашу что это такое



Обычай похищения невесты и заключения брака без согласия не только девушки, но и ее родителей нередко становился источником жестоких межродовых столкновений и последующей судебной тяжбы, особенно если девушка была уже засватана за другого. Закон, как правило, оказывался на стороне представителя более сильного и влиятельного рода, которым практически всегда оказывался мужчина. Жених мог пойти на такой риск, только заручившись поддержкой своей родни.

Для европейского человека обычай похищения девушек являлся квинтэссенцией бесправного положения казашек. Но с точки зрения самих казахов (при том, что мнение девушки при выборе брачного партнера не учитывалось), адат все же предусматривал необходимость урегулирования конфликта, вызванного похищением, а следовательно, и возмещение морального и физического ущерба семье похищенной девушки. Традиционные стереотипы достойного поведения женщины сказывались в том, что многие девушки после похищения считали позором для себя возвращение в дом родителей и предпочитали остаться в новой семье.


По казахским обычаям могут побить парня в момент кражи, до того как он ввел девушку к себе в дом. Потом родня жениха отправляется к родственникам девушки просить прощения.

Затем братья имеют право поехать за девушкой в дом жениха и забрать ее оттуда и никто не вправе препятствовать брату в этом - это свято. Приехавшего за сестрой брата (иногда дядю - если нет братьев) нужно встретить, вытерпев все его оскорбления. Брат может забрать девушку даже если она будет сопротивляться ему.

В настоящее время этот обычай практически изжил себя. В Уголовном кодексе Казахстана за похищение невесты предусмотрено наказание от пяти до восьми лет тюремного заключения.

Написать пост на эту тему меня натолкнуло видео о похищении девушки с последующей целью замужества. Событие сие происходило на улицах легендарного Шымкента. На видео был заснят весь этот колоритный процесс, в котором парни пытались выкрасть девушку студентку то ли медвуза, то ли педвуза. Добровольно или нет – я тоже не знаю. Но написать об этом захотелось, тем более, что по духу тема очень близка к последнему посту о многоженстве. Однако, не подумайте, это не какой-нибудь самоучитель по воровству невест.


Красть - только по согласию


Компенсация за ущерб

Если же джигит выкрал девушку без согласия и благословения родителей, то родители девушки, заявившись домой к жениху, по адату имели полное право на материальную и моральную компенсацию. Поэтому такой ход событий тоже имел место быть и джигит должен был исполнить условия адата достойно.

Нерасторопный – тогда получай в морду!

Нелегкое это дело красть себе невесту. Если наш горе-жених не оказывался шустрым малым, то он мог получить побои от родственников девушки. Побои могли наноситься вплоть до домашнего порога жениха. И, как ни странно, именно родители жениха должны были извиняться за застигнутого врасплох сына. Бывали случаи, что горе-женихов забивали до смерти.

Брат - это святое

Главное одна ночь и платок на голову

Часто девушки смирялись со своей нелегкой судьбой в качестве краденой невесты. Даже если не было никакого согласия на воровство или если молодожены вообще не были знакомы до того самого рокового дня.

С другой стороны – все те же родственники жениха так и вили круги над девушкой, восхваляя качества жениха и богатым имуществом, если оно имелось. Вот, мол, насколько наш сыночек хорош и богат, заживешь с ним, не зная нужды и горя.

Немногие девушки выдерживали такого массового напора и окончательно принимали свою новую жизнь, одев платок на голову в знак примирения и послушания.



Изначально девушек крали с их согласия, когда родители выступали против брака. То есть речь шла о согласованном побеге.

Действительно, сейчас исполнение старинной традиции граничит с уголовным преступлением. Всем известны случаи, когда девушку похищает незнакомый или малознакомый ей парень и против воли берет в жены. Чтобы удержать жертву дома, бабушка жениха ложится у порога — у казахов непозволительно переступать через старших. Иногда вместо пожилой женщины на пути девушки кладут священный Коран. Очень редко, но все же случается, когда сразу после кражи девушку насилуют, чтобы она не ушла.

К примеру, совсем недавно в Туркестанской области средь бела дня студентку похитили четверо молодых людей. Ее посадили в машину, увезли в другой город, где заставляли идти под венец. Отвергнутый жених надругался над девушкой, когда за стенкой находились его родственники. Пострадавшая написала на него заявление. Дело в скором времени должно поступить в суд.

>Тогда министр внутренних дел Калмуханбет Касымов заявил, что в МВД есть отдельный специалист, который просматривает такие видео и разбирается в ситуации.


В конце января 2020 года в Алматинской области вынесли приговор четырем обвиняемым в краже невесты. Преступление произошло в мае прошлого года. 23-летний мужчина украл девушку с помощью троих друзей.

Суд признал жениха и его друзей виновными в похищении группой лиц по предварительному сговору. Все четверо получили семь лет условно.

В соседних странах есть отдельная статья за кражу девушки для насильственной женитьбы. Опыт других государств проанализировал Kursiv.kz.

В Грузии за принуждение женщины к заключению брака грозит до четырех лет лишения свободы. В Туркменистане за похищение невесты предусмотрено до трех лет тюрьмы, а в Эфиопии — до десяти.>


После похищения и насильственной свадьбы лишь немногие обретают счастье в браке. Такие истории редко встречаются на просторах интернета. С одной из героинь подобной истории, 34-летней Карлыгаш, удалось поговорить изданию The-Steppe. Ее украли в 22 года. На тот момент у девушки были совсем другие планы на жизнь, и она не думала строить семью в ближайшие годы. С будущим мужем ее познакомила подруга. До самой кражи они толком и не общались, виделись только в общих компаниях.

Невеста сопротивлялась как могла. Уговоры продлились до шести утра. Родственники девушки хотели забрать ее домой, но жених убедил невесту остаться, пообещав счастливую жизнь. Сейчас у Карлыгаш все хорошо, муж сдержал свои обещания, пара воспитывает двоих сыновей.


Истории с кражей невесты почти всегда заканчиваются либо свадьбой, либо судом, но бывают редкие исключения.

Несколько лет назад корреспондент Nur.kz общался с девушкой по имени Жулдыз. Жительница Алматинской области рассказала, что однажды решила доехать до города на попутке. За рулем сидел парень, молодые люди разговорились. По пути водитель сказал, что ему нужно завезти документы домой, Жулдыз согласилась. Молодой человек взял какие-то бумаги и отправился в дом, в этот момент к оставшейся в машине девушке вышли празднично одетые бабушки и надели платок. Жулдыз не понимала, что происходит, начала кричать и отбиваться. Тогда ей предложили уйти, переступив через легшую на пороге бабушку.

>Точных статистических данных о похищении девушек в Казахстане нет. В 2016 году организации по защите прав женщин сообщали, что ежегодно в республике совершается до пяти тысяч похищений невест — около 13 случаев в день. Это только те случаи, о которых известно. Очень часто жертвы не заявляют о преступлении в соответствующие органы — они запуганы и пребывают в растерянности.

Но времена меняются. Если раньше большинство девушек не предавали огласке, что их похитили насильственным путем, то сейчас жертвы все чаще стали обращаться в полицию и доводить дело до суда. Это показывает, что гендерные предрассудки у части казахстанцев стали развеиваться и женщины стали бороться за свои права.

Самат Ескулов, украл невесту:

- Как говорится, по старым обычаям. Чтобы калым меньше платить было. Тем более, будущая моя супруга – в данный момент жена – с Талды-Кургана, из Алматинской области. Те года, как раз, развал союза. Напряженно было с деньгами.

- Сейчас, в большой семье Ескуловых напряженных моментов с деньгами больше нет. Свой союз называют счастливым. Воспитывают четырех детей. Но им историю о том, как папа украл маму, рассказывают лишь в общих словах.

Самат Ескулов, украл невесту:

По этой же улице десять лет назад, правда не пешком, а на машине Бауржан Симанбаев вез и свою будущую супругу. Динара тогда жила в районном центре. Ездить к ней на свидания было далеко, а молодое сердце не могло терпеть разлуки. Бауыржан решил не терять времени - познакомил ее с родными, а потом – украл. Спустя месяц, со дня первой встречи.

Бауржан Симанбаев, украл невесту:

- Потом думаю: чего время тянуть? Потом с ней договорился. Кум приехал на машине, говорит: ну что, поедем? Куму захватили. Все, договорились. Ее мать, как положено, встретила нас. Ей сказал: мол, я забираю вашу дочь. И она была согласна. Все. Мы ее забрали.

Динара признается, что садилась в машину к будущему супругу со спокойной душой – знала, ее ждёт счастливая жизнь рядом с любимым человеком. Так и вышло. Сегодня супруги воспитывают троих детей. Если бы можно было вернуть время вспять, то в своей жизни не изменила бы ничего, говорит Динара.

Динара Симанбаева, краденная невеста:

- Друг друга понимаем. Как мы сейчас с ним живем, детям пример даем, чтобы они так же. Не жалеем. И душа в душу.

Настоящим примером для супруга Динары была большая семья, в которой он рос. Все пять братьев Симанбаевых невест воровали. Так, старший - Даулет после года дружбы с девушкой украл ее. Теперь эта девушка – верная спутница жизни уже на протяжении многих лет.

Гульбахыт Симанбаева, краденная невеста:

- В этом году нам 20 лет исполнилось, как мы женаты. Вот, у нас трое детишек. Старший сын учится в городе – он студент. Второй сын учится в Сергеевке в 10 классе. Окончил. Дочь – Анеля учится здесь, третий класс окончила, пойдет в четвертый. Работаем, держим хозяйство.

Общаясь с местными жителями, мы выяснили, что практически все пары в этом посёлке образовались, благодаря национальной традиции. Но раньше это был способ создать семью в трудных материальных условиях. Теперь жизнь наладилась, и экономическая сторона вопроса уже отпадает. Поэтому и от обряда похищения тоже стали отказываться. И даже те, кто сам когда-то крал невест, сегодня не хотят такой участи для своих дочерей.

Сломанная жизнь после кражи несогласной невесты – тоже преступление, но только за него не наказывают. Так считает Арайлым Максаткызы. Шесть лет назад, ее украл парень, с которым она была знакома всего неделю.

Арайлым Максаткызы – насильно выдали замуж:

- Я почти не знала своего будущего мужа. Его родители настояли на свадьбе. Я ревела дня три, когда он меня к себе привез. Бабушка сказала, что это позор будет, если домой вернусь. Я даже тогда подумала, что прижиться можно будет.

Но ужиться вместе не получилось. Учебу в университете пришлось бросить. Арайлым говорит, понимала – они разные люди. А после свадьбы, во время очередной ссоры, супруг признался, что и сам женился не по любви, а под давлением родителей, которым была нужна сноха и внуки. Словом, тоже решился на этот шаг не по своей воле. Через год после свадьбы, Арайлым родила ребенка. Но, даже пополнение в семье не помогло ее сохранить.

Арайлым Максаткызы – насильно выдали замуж:

- Сколько бы мы не пытались, не получалось нормально жить. Характеры разные. Цели разные. В итоге муж встретил другую девушку. Влюбился. И мы развелись. Ну, вот я одна теперь сына я воспитываю.

К нашему удивлению, практически все прохожие просто наблюдали за происходящим. Словно, похищение девушки с улицы – дело обычное и происходит регулярно. За все время эксперимента, только один мужчина побеспокоился за кричащую и зовущую на помощь девушку. Поблагодарив его за бдительность, мы продолжили: проходящие люди вокруг менялись, а вот их реакция – нет.

Талгат Байгужинов – корреспондент:

- Увы, основной реакцией на похищение девушки посреди оживленной улицы было равнодушие. Может быть поэтому, парни продолжают похищать девушек с целью женитьбы? Может быть, они осознают, что их просто никто не остановит? Вот только одно неизвестно: безопасно ли одиноким незамужним девушкам ходить по городу? Вдруг, вот так возьмут, посадят в машину и увезут … на свадьбу!

А что советуют психологи? Как должна вести себя девушка, если потенциальный жених решил, что для свадьбы её согласия не требуется? Алгоритм поведения для кавказской пленницы в казахстанских реалиях – нам поведали специалисты.

Кайыржан Сапа, психолог:

- Конечно, в первую очередь, надо успокоиться. Потому что лицо, принимающее окончательное решение – это родители парня, который украл. Биться, кричать, царапаться, угрожать – ни к чему хорошему не приведет. Только усугубит ситуацию. Ей необходимо дождаться момента, когда она встретиться с родителями и высказать свои намерения о том, что она не желает быть женой. А желает уйти от этой ситуации и из этой семьи. Тогда, в большинстве своем родители идут навстречу девушке и отпускают ее, осознавая тот фактор, что кража невесты – это похищение и преследуется по уголовному кодексу.

Священный месяц Рамазан позади, а значит, начинается сезон свадеб. Уже сегодня по городам Казахстана начинают колесить нарядные кортежи. И хочется надеяться, что все пары образовались по взаимному согласию.



У каждого народа есть свои странные традиции, к сожалению, и у нас есть такие традиции. И одна из них - это кража невест, "алып қашу".

Сегодня я расскажу вам историю своей подруги.

Ей тогда было 20-21 лет. Мы работали вместе и к нам на работу часто стала заглядывать дальняя родственница подруги. Я не буду писать настоящих имен по конкретным соображениям. Так, вот этой родственнице было лет 17. Мою подругу Алуа она позвала к себе в гости на свой день рождения. Алуа согласилась почему бы и нет, дочь дяди. Вечером ее забрали из дома эти родственники брат с сестрой. А мама Алуши не сомневалась в их порядочности.

Приехали они к ним. Алуа заходит домой к ним, много людей в доме и стол накрыт. Вдруг женщины к ней подходят с платком и со словами: "ты теперь наша келин". Алуа в шоке. Она сопротивляется, но 10 женщин силой накидывают на ее голову платок и забирают мобильный телефон. Рядом садятся старушки и начинают говорить, что теперь она должна остаться в этом доме, если она вернется в родительский дом, то опозорит родителей и сама она будет считаться "карабет", то-есть "испорченная", что тех, кто уходит всю жизнь ждет не удача и несчастье. Не успев взяв ее согласия они начали готовиться к утреннему "беташар". "Беташар" - это знакомство родни с новой келин.


Она всю ночь сопротивляется, но в силу своего не здоровья - у нее больное сердце, она устает и обессиленная глотая таблетки, в страхе ждет наступления утра. Утром псевдо-жених спокойно собирается на работу, он стопроцентно уверен, что она останется. Но в этот момент к ним придут мама и тетя Алуши. Начинается настоящая драка и хрупким женщинам удается забрать свою дочь.

Алуа плачет все время у себя дома. В тот же день ближе к обеду приезжают те родственники якобы свататься. Жених - дикарь, он даже нормально общаться не умеет. Они не уходят. Мама Алуа вызывает милицию. Сотрудники РУВД забирают всех, вплоть до старушек.

В общем, дело кончилось победой моей подруги. Ее поддержали все жители нашего городка. Но она забрала заявление, не захотела, чтобы того посадили на три года. Просто есть такие люди, которые умеют прощать.

После этого случая она говорила, что не хочет замуж никогда. Но спустя 3-4 года она вышла замуж за любимого человека, который оказался очень заботливым мужем и настоящим семьянином. В настоящее время у них двое детей и живут они душа в душу.

Дорогие девушки, всегда есть выход из положения. Не бойтесь ничего, не идите на поводу страха и непонятных угроз, не верьте ерунде, что после такого будете несчастны. Каждый строит свое счастье сам и лишь одному Всевышнему ясно, какая судьба вам уготована.

*Редакция не изменяет орфографию и стиль авторов.

  • 0

Қыз алып қашу - кедей жастардың, әке-шешесі үйленуіне қарсы болған жастардың үйлену әдісі болып табылғаны, тарихтан белгілі.

Халқымыздың дәстүрінде бұрын екі жас құда түсу жолымен, яғни әке таңдауы мен келісімі арқылы қосылған. Дегенмен кейбір жігіттер өзінің сүйген қызын алып қашу арқылы қосылған кездері де болған. Кейде оның арты үлкен жесір дауына айналған, өйткені ол кезде басы бос қыз бола бермеген. Олар ерте айттырылатын.

Тарихтан белгілі болғандай, Қалқаман Мамырды, Кебек Еңлікті алып қашып қосылған. Әрине, оның арты қайғыға ұласқаны белгілі. Абайдың інісі, Құнанбайдың оқыған ұлы Халиолла Өскенбаев (1849-1870) өзінің сүйген қызын алып қашқан, бірақ қатал заман шешімі оларды қайта айырып жіберді.

Қыз алып қашудың да түрлері көп. Мысалы, бірін-бірі сүйген жігіт пен қыз қашып кетіп қосылады. Ал кейбір жігіттер қыздың келісіміне қарамастан, зорлықпен алып қашады. Соңғыларының жарасып кететіндері де, кейін дәм-тұздары жараспайтындары да бар.

Ұлтымыздың салт - дәстүрлері жетіп артылады. Қызды алып қашу көнеден бүгінге дейін сақталып келе жатқан дәстүр. Осы салт - дәстүрді көпшілік дұрыс түсінбей жатады. Негізінде қыз алып қашу – қазақ халқының қанына сіңген үрдіс. Дәстүрлі қазақ қоғамында кейде жол - жоралғы жасап, қалың мал беруге шамасы келмейтін жігіт ұнатқан қызын өзара келісіммен алып қашқан. Яғни, қыз алып қашу өз заманында қоғамның қажеттілігіне орай пайда болған үрдіс.

Ал орта жастағы Филология ғылымдарының кандидаты, педагог Самал Дәрібаевтың айтуынша қыз алып қашуды салт - дәстүрге жатқызу дұрыс емес. Қыз бала үйінен ұзатылып, құтты жеріне қондырылғаны дұрыс.

Соңғы уақытта көп талқыланып жүрген қыз алып қашу туралы сан түрлі пікірлер бар. Егде жастағы кісілер қызды алып қашуды дұрыс санайды. Ал жастар көп жағдайда аталмыш салтты қолдай бермейді. Махаббат пен сүйіспеншілікке құрылмаған отбасының ертеңі жоқ деп те айтып жатады. Ендеше, жастардың қыз алып қашу туралы пікіріне көшсек.

Біреу алып қашуды салт - дәстүрге жатқызса, кейбіреулер жатқызбайды. Әрине, әркім өз пікірін айтуға құқылы. Ал осы алып қашу шариғат бойынша дұрыс па? Осыны ауыл молдасы Зият мырзадан сұраған едік.

"Алып қашу шариғат жағынан дұрыс емес. Жалпы адамның бостандығы мен құқығына қол сұғуға шариғатымызда қатаң тиым салынған. Бұл адамның ар - намысын аяқ асты ету және күнә іс. Неке мәселесінде қыздың өзі шешім қабылдайды. Тіпті, әкесі де еріксіз тұрмысқа бере алмайды.

Бұрынғы кезден бастап ата - бабамыз ислам дінін ұстанып келді. Шариғат бойынша қыз алып қашу дұрыс емес болса, қазақ халқы бұл дәстүрді қайдан шығарған деген сұрақ тууы жөнді. Дінімізде некенің келісіммен болуы керек екендігі айтылған. Яғни, бұл қыз алып қашу екі жастың келісімімен болатындықтан дінімізге сай. Ата - бабамыз кез келген істі шариғат бойынша жасап жүрген. Кез келген қыз бала басына ақ орамал таққысы келеді, бірақ зорлық - зомбылықпен емес. Көптеген қыздар қыз алып қашудың арқасында, отбасылы болып отырған шығар, бірақ үйінен ұзатылып, ата - анасының ризашылығын алса, нұр үстіне нұр болатын еді. Ал сіздің ойыңыз қандай?

  • 0

Қыз алып қашу - кедей жастардың, әке-шешесі үйленуіне қарсы болған жастардың үйлену әдісі болып табылғаны, тарихтан белгілі.

Халқымыздың дәстүрінде бұрын екі жас құда түсу жолымен, яғни әке таңдауы мен келісімі арқылы қосылған. Дегенмен кейбір жігіттер өзінің сүйген қызын алып қашу арқылы қосылған кездері де болған. Кейде оның арты үлкен жесір дауына айналған, өйткені ол кезде басы бос қыз бола бермеген. Олар ерте айттырылатын.

Тарихтан белгілі болғандай, Қалқаман Мамырды, Кебек Еңлікті алып қашып қосылған. Әрине, оның арты қайғыға ұласқаны белгілі. Абайдың інісі, Құнанбайдың оқыған ұлы Халиолла Өскенбаев (1849-1870) өзінің сүйген қызын алып қашқан, бірақ қатал заман шешімі оларды қайта айырып жіберді.

Қыз алып қашудың да түрлері көп. Мысалы, бірін-бірі сүйген жігіт пен қыз қашып кетіп қосылады. Ал кейбір жігіттер қыздың келісіміне қарамастан, зорлықпен алып қашады. Соңғыларының жарасып кететіндері де, кейін дәм-тұздары жараспайтындары да бар.

Ұлтымыздың салт - дәстүрлері жетіп артылады. Қызды алып қашу көнеден бүгінге дейін сақталып келе жатқан дәстүр. Осы салт - дәстүрді көпшілік дұрыс түсінбей жатады. Негізінде қыз алып қашу – қазақ халқының қанына сіңген үрдіс. Дәстүрлі қазақ қоғамында кейде жол - жоралғы жасап, қалың мал беруге шамасы келмейтін жігіт ұнатқан қызын өзара келісіммен алып қашқан. Яғни, қыз алып қашу өз заманында қоғамның қажеттілігіне орай пайда болған үрдіс.

Ал орта жастағы Филология ғылымдарының кандидаты, педагог Самал Дәрібаевтың айтуынша қыз алып қашуды салт - дәстүрге жатқызу дұрыс емес. Қыз бала үйінен ұзатылып, құтты жеріне қондырылғаны дұрыс.

Соңғы уақытта көп талқыланып жүрген қыз алып қашу туралы сан түрлі пікірлер бар. Егде жастағы кісілер қызды алып қашуды дұрыс санайды. Ал жастар көп жағдайда аталмыш салтты қолдай бермейді. Махаббат пен сүйіспеншілікке құрылмаған отбасының ертеңі жоқ деп те айтып жатады. Ендеше, жастардың қыз алып қашу туралы пікіріне көшсек.

Біреу алып қашуды салт - дәстүрге жатқызса, кейбіреулер жатқызбайды. Әрине, әркім өз пікірін айтуға құқылы. Ал осы алып қашу шариғат бойынша дұрыс па? Осыны ауыл молдасы Зият мырзадан сұраған едік.

"Алып қашу шариғат жағынан дұрыс емес. Жалпы адамның бостандығы мен құқығына қол сұғуға шариғатымызда қатаң тиым салынған. Бұл адамның ар - намысын аяқ асты ету және күнә іс. Неке мәселесінде қыздың өзі шешім қабылдайды. Тіпті, әкесі де еріксіз тұрмысқа бере алмайды.

Бұрынғы кезден бастап ата - бабамыз ислам дінін ұстанып келді. Шариғат бойынша қыз алып қашу дұрыс емес болса, қазақ халқы бұл дәстүрді қайдан шығарған деген сұрақ тууы жөнді. Дінімізде некенің келісіммен болуы керек екендігі айтылған. Яғни, бұл қыз алып қашу екі жастың келісімімен болатындықтан дінімізге сай. Ата - бабамыз кез келген істі шариғат бойынша жасап жүрген. Кез келген қыз бала басына ақ орамал таққысы келеді, бірақ зорлық - зомбылықпен емес. Көптеген қыздар қыз алып қашудың арқасында, отбасылы болып отырған шығар, бірақ үйінен ұзатылып, ата - анасының ризашылығын алса, нұр үстіне нұр болатын еді. Ал сіздің ойыңыз қандай?


Дәстүр - қазақтың өмір жолын реттейтін механизм. Қоғам мүшелерінің қауымдасып өмір сүруіне қажетті жолға қойылған әдет-ережелер. Бұл арқылы қоғамдық, қауымдық, отбасылық қатынастардың барлығы реттеледі. Алайда бүгінде кейбір дәстүрге қатысты қазаққа қажет пе деген сұрақ туындайды. Осы орайда этнограф, тарих ғылымдарының кандидаты Досымбек Қатранұлы қазақтың кейбір даулы дәстүрі жайлы әңгімелейді.

Қалың мал құнығу ма?

Қалың мал - некенің берік болуы үшін, оны қамтамасыз ету үшін төленетін материалдық кепілдік. Бұрын қалың мал бөліп-бөліп берілетін. Айттырғаннан кейін немесе құдаласқаннан кейін бір бөлігін береді, одан кейінгі сатыда қалған бөлігін беріп отырады. Бұл құдалықта келісіліп, бекітілген тәртіп бойынша іске асырылады. Бұл ешуақытта қызды сату деп түсінілмеген. Сол қалың малдың жартысын бергеннен кейін келісім бойынша жігіт қыз жаққа ұрын барып, қарым-қатынас орнатуына болады. Алайда бұл жайлы бәрі біліп отырады ғой. Осы түскен қалың малдың жартысына қыз жағы жасауды дайындайды. Сонда қалың мал деген не деген сөз? "Қалыңдыққа төленетін мал" деген сөз. Ұзатып алғанға дейін қалыңдығы, ал ұзатып алып кеткеннен кейін еліне келген соң барып келін я келіншегі атанады. Сондықтан бұрынғы заманда қалың мал жасау болып қайтады. Жасауға сол қалың малдан түскен ақшамен киіз үй, ішіндегі жабдығы, бірнеше сауын малы, бәрі бірақ кіреді. Яғни бұл екі жасқа қажетті дүние-мүлік. Сонда бұл қалың мал дегенді қыздың ата-анасы байып кететін қаражат деп ұқпау керек, тіпті қыздың жасауы қалың малдан да қымбат болуы мүмкін. Бұл - некені растайтын, ара-қатынасты реттейтін, бекітетін материалдық кепілдік. Ал бұл кезінде "қызын сатады екен" деген сөзбен әдейі мәдениетті құрту үшін, дәстүрдің ас-тозын шығару үшін жасалып, жаманатты болған.

"Дәстүрдің озығы бар, тозығы бар"

Бұл сөздің өзі беріде, кеңес үкіметі кезінде шыққан мақал. Жалпы дәстүрдің жаманы болмайды, дәстүр өз кезеңінде игі мақсат үшін қолданыста болады да, жаңа заманға сай өзі-ақ қолданыстан шығып отырады. Бірақ бұл оның жаман екенін білдірмейді.

Әдет дегеніміз бір кезеңде ғана өмір сүретін шара. Ал ғұрып - әдет-салттардың жүзеге асқан әрекеттегі көрінісі. Мысалы келін үйге түсіп, оң аяғымен аттауы, одан кейін ошаққа май тамызуы - ғұрып. Мұның сыртында жалпы кешен бар, үйленуге қатысты салт тұрады. Ал мұны жалпылай айтатын болсақ, бұл - салт.

50-жылдардан бастап дастарханға арақ қою әдетке айналды. Тәуелсіздік алғаннан кейін бұл 50-60 жыл әдет болғанымен, салтқа айнала алмады. Әдет өзгеріп, дүние астаң-кестең болды, ұстаным өзгерді. Арақ ішу әдеті қолданыстан өзі-ақ шығып кетті. Ал осындай қажетсіз әдеттердің ысырып тасталған, орныққан жиыны дәстүр делінеді.

Салт-дәстүрді ескілік деп ұғып, оны қолданыстан шығаруды көксеу сол ілім-білімнің жоқтығы. Қажет емес салт-дәстүр болса ол баяғы заманда өзі-ақ қолданыстан шығар еді.

Қыз алып қашу - қылмыс па?

Алып қашу деген - алыс-беріс, барыс-келістерді қысқартатын дүние. Бұрынғы заманда мұның басқаша сипаты болған. Атастырып қойған қыз жігітті менсінбей, басқа біреумен қашып кететін. Кінәлі болып қалса немесе таза болмай қалса, соны білдіртпеу үшін жасалатын қам деп ұғу керек. Алып қашу - үйленуге қатысты барлық ереже-қағидаларды қысқартып, ықшамдау, яғни, бүгінгі тілмен айтқанда, оптимизациялау. Бұл ұрлыққа жатпаған. Дәстүр бойынша алып қашу - бір-бірін татитын, келіскен адамдардың арасындағы дәстүр. Ал танымайтын біреуді алып кету - нағыз қылмыс, адам ұрлығы. Алайда мұнда да бір кілтипан бар - қыз қашып келген үйіне келген соң ойланып қалуы немесе ойынан қайтып қалуы, тіпті болмаса ата-анасынан қорқуы қазірде көбінде алып қашуды - адам ұрлығы қылмысына ұқсататын бір себеп болып отыр. Мұның ақырында ықтиярды қыздың өзі шешеді. Қыз алып қашу дәстүрі бойынша, қуғыншы барып, "Өз еркіңмен келдің бе?" деген сұрақ қойылуы тиіс. Оған "зорлықпен алып келді" десе, бұрын да, қазір де жазалайды.

Қыз алып қашу - қақиып отырып сөйлесіп, асын ішіп, қызды алып кету емес қой. Оның ішінде ойын-сауық элементтері бар. Бұл негізінен ойынға негізделген қойылым, спектакль элементтері бар дәстүр. Ал негізінде бұл алдын ала келісіліп қойған нәрсе. Ешкім қызын бермей қояйын деп отырған жоқ. Алғанның өзінде көңіл көтеріп, ән айтып, әзілдеседі. Бұл дәстүр театрландырылған көрініспен пара-пар.

Келінді терезеден кіргізетін дәстүр

Бұл ырымға байланысты жасалатын салт. Бір жылда екі қызын ұзатса немесе екі келін түсірсе осындай салт жасалады. Сондай-ақ, соған ұқсас дүние - бір жылда үйде екі өлім болса. Яғни екінші адам өлсе, оны табалдырықты көтеріп шығарады, яғни киіз үй жағдайында табалдырық пен оң жақтағы керегенің тұсын көтеріп шығарады. Қыздың жағдайында, жарықтан шығарады, яғни уық пен керегенің байланысқан жерінен. Сонда бұл жердегі негізгі ой - тылсым күшті жаңылдыру, көп көрмесін деп сақтандыру. Келін түссе де жарықтан түсіреді, шығарса да жарықтан.


Бұл тылсым күшке байланысты, тіл, көз, ұшық дегендер бар. Тіршілік бар, қалыптан тыс жағдай бар. Бұл тіршілікте бәрі де өз орнымен болуы керек, ал сол қалыптан тыс дейміз бе, жоспарланбаған дейміз бе - осындай жағдайда осы ырым пайда болған. Бұл ырым дегеніңіз адамның өзі үшін керек, психологиялық тұрғыдан бұрыннан келе жатқан салт бойынша жасадым деп көңіл-күйі орнығады. Егер осы ырымды біле тұра жасамай қойса, артынан әлдеқандай жаманшылық болып жатса, "қап" деп, сан соғатын жағдай да болуы мүмкін. Яғни осы ырымды жасамағаным үшін жамандыққа тап болдым деп түсінуі мүмкін. Ал мұндай ырымды білмей жасаса, арты қалай болса да еш түсінік болмайды. Мұндай ырымды көріп, осыны жасап келе жатқан ортада өскен адам біле тұра жасамаса, артынан жағдай болып қалса өкініп жүрген де жаман. Осы тұрғыдан қажетті салт, психологиялық тұрғыда адамның өзіне керек.

Жаңашыл ойлы жастарға дәстүр керек пе?

Біздің айтып жүрген дәстүрлі мәдениет ХХ ғасырдың басына дейін келеді. Бүгінде ол түбегейлі өзгеріп кетті деп айта алмаймыз. Қарым-қатынас, кішігірім той-томалақ, жиындар, осының бәрін жаңғыртқан дұрыс. Бастаңғы деген де бар. Бірімен бір қарым-қатынас жасап, қонақ күте білу - мұның бәрі үлкен тәрбиелік мәні бар дүниелер. Ұлттық ойындарымыздың барлығы да ойын сияқты болып көрінгенімен, қарым-қатынас жасайтын тетіктер. Бастаңғы қазіргінің дискотекасы сияқты дүние. Осыны жетілдіріп, керек болса атауын қойып, ұйымдастыру керек. Осыны қолға алса, рухани жаңғырғанымыз болар еді. Мұны Мәдениет министрлігі мен Білім минстрлігі айналысуы керек. Ол үшін мектептерде, гуманитарлық бағыттардағы оқу орындарында "Қазақ салт-дәстүрі" деген пән енгізу керек. Алайда оның атауын, техникасын оқытып керек емес, оның орнына салт-дәстүрді, оның тарихын, не үшін қажет екенін дұрыс түсіндіруге бағытталған пән керек.

Читайте также: